ابراهيم جان معطر (ميرزا محمد باقر بواناتي)
ابراهيم جان معطر (ميرزا محمد باقر بواناتي معلم زبان فارسي ادوارد براون)
این روزها ترجمهء حالي از حاجي محمد علي پيرزاده مينوشتم تا در مقدمهء سفرنامهء فرنگش که باهتمام دکتر حافظ فرمانفرمائيان زير چاپ است درج شود.بمناسبت ملاقاتي که ميان حاجي پيرزاده و ميرزا محمد باقر بواناتي در بيروت روي داده و شرح حالي که پيرزاده از بواناتي در سفرنامهء خود منعقد ساخته و ذکري که از شخص مذکور در مکتوبات ادوارد براون به حاجي پيرزاده آمده است ناگزير از مراجعه به يادداشتهائي شدم که در سال 1326 در باب بواناتي جمع کرده بودم.
نام ميرزا محمد باقر بواناتي را نخستينبار در سفرنامهء حاجي پيرزاده ديده بودم و بعدها مکرر در کتابهاي ادوارد براون بنامش بر ميخوردم و نيز گاهبهگاه از زبان آقاي سيد حسين تقيزاده اطلاعاتي نفيس در باب روابط براون و بواناتي ميشنيدم که همه ارزش ثبت و تحرير داشت،و همواره در انديشه داشتم که روزي به تنظيم و تلفيق اطلاعات و يادداشتهاي خود در باب اين مرد غريب رفتار و عجيبخوي موفق شوم و وي را که از مردان آزاده فکر و اديب بوده و سمت معلمي فارسي ادوارد براون،يکي از سرشناسترين ايران شناسان را داشته است چنانکه بايد به اهل فضل ايران معرفي کنم.
مآخذ و مدارک
دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران » مهر 1342 - شماره 41پايگاه مجلات تخصصي نور
آقاي ايرج افشار
1-از سعدي تا جامي:جلد سوم تاريخ ادبي ايران،تأليف ادوارد براون،ترجمهء علي اصغر حکمت،تهران،1329 ش.(محتوي بر پنج مکتوب از ادوارد براون به حاجي پيرزاده).
***************
در بخشي از زندگي نامه ميرزامحمد باقر بواناتي آمده است : روضات لندني و فوحات انجمني و كنايت از قرآن معطر تفسيري است منظوم از 26 سورة قرآن كه به سيزده «نسيم«تبويب شده است .
بواناتي احتمالا نويسنده مفتاح الفرقان في ترتيب سور القران نيز بوده است كه نسخة خطي آن دركتابخانة براون موجود است
قابل ذكر است ميرزا محمد باقر بواناتي استاد زبانفارسي ادوارد براون بوده است
مآخذ و مدارک
دانشگاه پيام نور بوانات
***********************
چندي پيش به يادداشتي از فاضل محترم جناب آقاي صدرايي خويي در وبلاگ سرور برخوردم تحت عنوان « بواناتي و كتابش الدعوة المحمدية» که در آن ضمن نقل سخنان صدر الإسلام خويي در تذکره مرآت الشرق در ترجمه جديدي از احوال بواناتي، از شايستگي شناسايي و نشر کتاب وي موسوم‌به الدعوة المحمدية به تناسب سال پيامبر اسلام (ص) سخن گفته و فضلاي قوم را در يافتن نشاني به ياري خوانده‌اند.
يادداشت ايشان براي بنده جالب بود چراکه احوال غريب ميرزا محمد باقر بواناتي با روايتي که شاگرد او ادوارد بروان در سفرنامه‌اش به ايران موسوم به «يک سال در ميان ايرانيان» (A Year Amongst the Persians ) به دست داده‌بود، همراه با ابهامات و پرسش‌هايي بسيار، همچنان در خاطر مانده بود.
از آنجا که اظهار نظر و جمع بندي نسبت به اطلاعات بسيار اندک و اغلب متناقضي که از زندگي و احوال بواناتي برجاي مانده‌است، فرصت بيشتري مي‌طلبد، تفصيل در خصوص او (همچون روابط اسرارآميز او با سيد جمال‌الدين، احمد مدحت، محمد عبده و ...) و همچنين احوال و آثار فرزندش ميرزا باقر سردبير البلاغ و روزنامه‌نگار کهنه‌کار بيروتي را به مجالي ديگر مي‌سپارم و صرفاً به توضيحي کوتاه درباره اثري از او که در مرآت الشرق آمده و نيز ارائه گزارش و نقل برخي از منابع بسنده مي‌نمايم.
جناب آقاي صدرايي به نقل از مرآت الشرق آورده‌اند:
«نادرة عهده الفاضل الأديب ميرزا محمّدباقر الفرقاني الإصفهاني: هو الخطيب الأريب الأديب البارع المتبحّر الفاضل ميرزا محمّدباقر الإصفهاني المشتهر بالفرقاني في بلاد الغرب كما ستسمعه. والمترجم هو من نوادر عهده ونوابغ قرنه. ولد المترجم في محروسة إصفهان في حدود سنة 1250 الهجري القمري»
اين در حالي است که در هيچ‌‌يک از منابع نسبت اصفهاني و يا تولد در اصفهان براي وي نيامده‌است. از جمله محمدحسين رکن‌زاده آدميت که سالها در محل کارش در تهران با ميرزا اسماعيل باقر فرزند بواناتي معاشر بوده است مي‌نويسد:
« ... مطالب ذيل از قول پسرش نقل مي‌شود... در يکي از دهستانهاي بوانات متولد شد و در عهد شباب به شيراز رفت»{«دانشمندان و سخن‌سرايان فارس»، جلد اول(از آتشي تا پيامي)،کتابفروشي‌هاي اسلاميه و خيام، تهران، 1337: ص413}
به نظر مي‌رسد صدرالإسلام خويي به خطا مشخصات «ميرزا محمدباقر همداني اصفهاني» را که از مشايخ شيخيه بوده‌است، در اين موضع آورده‌باشد.(نک: بامداد، مهدي؛ «تاريخ رجال ايران»، جلد ششم،کتابفروشي زوار، تهران، 1353:ص209 )
صاحب مرآت‌الشرق در ادامه مي‌گويد:
« وكتب المترجم في لندن رسالة بلغة الإنجليزية في إثبات أنّ القرآن هداية للبشر وفيه تأمين صلاحه وسعادته ورفاهه في الدين والدنيا إلى يوم القيامة وسمّاها «محمّد سوُيس»، «الدعوة المحمدية»، وطبعت في لندن بلافاصلة»
ظاهراً اثري که صدرالإسلام خويي از آن نام‌برده‌است، همان منظومه 366 بيتي«شميسة لندنية» است که در سال 1882 ميلادي در لندن به چاپ رسيده‌است و از آنجا که يکي از عبارات مندرج در طرح جلد «The voice of muhammad» است، ظاهراً اين عنوان در نقل به معني به «Muhammad’s voice» - «محمدس وويس» -و در ترجمه به عربي به «الدعوة المحمدية» تغيير يافته‌است. (جالب اينکه در مرکز همين طرح عبارت«Islamo Christianity» آمده که بنابر گزارش مآخذ، عنواني است که بواناتي براي دين خودساخته خويش برگزيده و با اين کتاب، عالميان را به پيروي مي‌خوانده‌است ! ). ادوارد براون در تاريخ مطبوعات ايران ضمن نقل و ترجمه ابياتي از اين اثر، عنوان را به «Little sun of london» ترجمه کرده‌است.
مشخصات اين اثر را مرحوم مشار چنين آورده‌است:
شميسه لندنية(شعر با ترجمه انگليسي)،لندن، 1882(1300 هجري){مشار، خانبابا؛ «فهرست کتابهاي چاپي فارسي»، جلد سوم(س-ق)، مؤلف، {تهران}، 1350: ص3307}
و در فهرست British Library به اين صورت ضبط شده‌است:
Bavanati, Muhammad Baqir (d. 1893)
»Shumaysat landaniyah, tatba`uha Sudayrat nasutiyah,Inshadhuma al-Mirza Muhammad Baqir al-Bawanati, al-mulaqqab bi Ibrahim Jan Mu`attar«
Persian, 72 p,14 cm,London, W.H. Allen, 1882
بر اساس اطلاعات فهرستگان مشترک نسخ خطي، از اين کتاب (و شايد رونوشتي از آن)نسخه‌اي هم در کتابخانه آيت‌الله مرعشي در قم نگهداري مي‌شود به اين مشخصات:
فهرستگان مشترک نسخ خطي(کتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي):
مجموعه 1/2307 : شمسية لدنية، ميرزا محمدباقر يوناني ملقب به ابراهيم جان معطر، قطع خشتي، منظومه
مجموعه 1/2307 : سديره ناسوتيه، ميرزا محمدباقر يوناني ملقب به ابراهيم جان معطر، قطع خشتي، منظومه
برخي منابع و مآخذ مشتمل بر ذکر آثار و احوال ميرزا محمد باقر بواناتي:
کتاب‌ها:
1. ديوان بيگي، احمدعلي؛ « تذکره حديقة الشعراء»، جلد سوم، به کوشش عبدالحسين نوايي، : صص 1636-163
2. پيرزادة نائيني، محمدعلي بن محمداسماعيل؛ «سفرنامه حاجي پيرزاده» چاپ حافظ فرمانفرمائيان با شرح احوال حاجي پيرزاده و توضيحات از ايرج افشار، تهران، 1360 ،جلد دوم: صص 206-215
3. شيخ مفيد شيرازي، مفيدبن محمد نبي ؛«تذکره مرآت الفصاحة»، نسخة خطي کتابخانة جعفر سلطان‌القرائي
4. شعاع الملک شيرازي، محمد حسين ؛ «تذکره شعاعية»، نسخة خطي کتابخانة ملي ملک ش 3839
5. صدرالإسلام خويي؛ «مرآت الشرق»، جلد اول، به‌کوشش علي صدرايي خويي، انتشارات کتابخانه مرعشي نجفي، قم :صص 281-
6. رکن‌زاده‌آدميت، محمدحسين؛«دانشمندان و سخن‌سرايان فارس»، جلد اول(از آتشي تا پيامي)،کتابفروشي‌هاي اسلاميه و خيام، تهران، 1337: صص 413-424
7. بامداد، مهدي؛ «تاريخ رجال ايران»، جلد ششم،کتابفروشي زوار، تهران، 1353:صص 212-215
8. مشار، خانبابا؛ «مؤلفين کتب چاپي(فارسي و عربي)»، جلد دوم(ب-ح)، مؤلف، {تهران}، 1340: ص20
9. مشار، خانبابا؛ «فهرست کتابهاي چاپي فارسي»، جلد سوم(س-ق)، مؤلف، {تهران}، 1350: ص3307
10. شکوري، ابوالفضل؛ «فرهنگ رجال و مشاهير تاريخ معاصر ايران»، جلد دوم، نشر عالمه، قم، 1377: ص 432
11. براون، ادوارد؛ «يک سال در ميان ايرانيان»، ترجمه ماني صالحي علامه، نشر اختران، تهران، 1384
12. براون، ادوارد؛ «تاريخ ادبيات ايران»، جلد اول،
13. «سير فرهنگ ايران در بريتانيا»، فصل هشتم
14. «اثر آفرينان»، جلد دوم، : ص 78
A Descriptive catalogue of the oriental manuscripts, belonging to the late E. G. Browne, completed and edited by R. A. Nicholson, Cambridge 1932.
The Twelver Shia in Modern Times: Religious Culture and Political History, Rainer Brunner Werner Ende Leiden E. J. Brill 2001(PART TWO Internal Debates and the Role of Dissidents-19th-Century Ottoman and Iranian Encounters: Ahmed Midhat Efendi and Ebrahim Jan Moattar (Mohammad Baqer Bawanati))p97-Johann Strauss)
Initiates of Theosophical Masters, K.Paul Johnson,272 pages, State University of New York Press,1995.(PART TWO. THE SECRET WORLD OF JAMAL AD-DIN)
مقالات:
1. طباطبائي، مصطفي؛ «ميرزا باقر بواناتي»، مجله مهر: شماره چهارم، 1315، صص 142-146{افشار، ايرج؛ «فهرست مقالات فارسي»، جلد اول، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، چاپ سوم، 1384: ص 175، شماره 3318}
2. نوائي، عبدالحسين؛ «اين ايراني عجيب (ميرزا محمدباقر بواناتي) »، مجله اطلاعات ماهانه، جلد سوم، شماره اول، 1329: صص 14-18{همان: ص 177، شماره 3386}
3. تقي زاده، سيد حسن؛ «سيد جمال الدين»، مجله کاوه، سال دوم، شماره سوم(دوره جديد)، 1921م: ص10
4. «عکس تازه‌اي از سيد جمال‌الدين و خط محمدباقر بواناتي»، راهنماي کتاب، 1342، 6: صص 231-232{همان، جلد دوم: ص 164، شماره 2678}
5. افشار، ايرج؛ «ابراهيم جان معطر (ميرزا محمدباقر بواناتي، معلم زبان فارسي ادوارد براون)»، سواد و بياض (مجموعه مقالات)، کتابفروشي دهخدا، تهران، 1344: صص 1-45{افشار، ايرج؛«ابراهيم جان معطر (ميرزا محمدباقر بواناتي، معلم زبان فارسي ادوارد براون) »، مجله دانشکده ادبيات، 1343، 11: صص 27-61{همان، جلد دوم: ص 233، شماره 4057}}
6. مينوي، مجتبي؛ «ادوارد براون و خدمات او به ايران»، نقد حال(مجموعه مقالات)، شرکت سهامي انتشارات خوارزمي، تهران، چاپ سوم، 1367:صص 400-401{پيش از آن در مجله روزگار نو، پاييز1941،جلد 1، شماره 2}
7. افشار، ايرج؛«بواناتي»، دانشنامه جهان اسلام
8. افشار، ايرج؛ « BAVA?NA?TE, MERZA? MOH®AMMAD-BA?QER»، Encyclopedia Iranica
بنقل از tazkereh.kateban.com
************************
